Кыргыз ушунча улуу тарыхы бар, байыркы доорлордо эле калыптанган Эл болсо, анда эмне себептен ал жөнүндө тарыхый булактар жок деген суроо туулушу мүмкүн.

Биринчиден, андай тарыхый булактар арбын, бирок коммунистердин доорунда көбү жашырылып келген (илимпоздордун да колуна берилбей, атайын фонддордо сакталып турган).

Экинчиден, саясаттын айынан КПСС доорунда биздин заманга чейинки мезгилди билген тарыхчылар окутулуп, даярдалчу эмес.

Үчүнчүдөн, байыркы тарыхыбызды камтыган булактар монгол, араб, кытай, перс, грек тилдеринде жазылып, ар бөлөк өлкөлөрдүн байыркы борборлорундагы китепканаларда сакталып турат.

Албетте, аларды окуп, кыргыздын тарыхын табыш үчүн ошол тилдердин байыркы доорлордогу сүйлөмүн билген адистер керек. Эмне үчүн XX кылымдын башында эле жазылган Манасты бүгүн көпчүлүк окубайт? Себеби, көөнө сөздөр көп, алардын маанисин таап, түшүнүш үчүн далай эмгек, көп убакыт керек. XXI кылымда жашаган кыргыз кыргыздын XIX-XVIII кылымдардагы тилин түшүнө бербей кыйналып, Манасты окуй албай жатпайбы!!!

Мисалы, Манастан төмөнкү сөздөрдү алсак: койнот, койтору, койчагыр, коок, коросон, күл азык, куялы, отор башы, от май, тинтүүр, тинте ж.б.

Төртүнчүдөн, большевиктер бийликке келгенде динге каршы аёосуз чабуул жасашкан. Эски китептерди (динге тиешеси жок болсо да) түгөл өрттөгөн. Андай китептерди сактаган адамдар Сибирге айдалган, атылып да кеткен.

Далай үңкүр, ороо, мүрзөлөргө катылган тарых, санжыра жазылган китептер дайынсыз жок болду.

Бирок, сан жеткис кыргын-сүргүнгө карабай, кыргыз жөнүндө дагы эле тарыхый булактар көп санда сакталып калган экен.

XX кылымдын белгилүү окумуштуусу Абрамзон С.М. өзүнүн «Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер» аттуу китебинде (Бишкек, 1999-ж.) пайдаланып, шилтеме кылган илимий булактардын саны 1738 болуп, тизмеси китептин 87 бетин ээлеген (806-893-беттер, тизмеси эле өзүнчө китеп болуп жатпайбы!).

XIX кылымда эле жазылган тарыхый эмгектерде кыргыздын байыркы тарыхы жетиштүү айтылган. 1832-ж. Петербург шаарында басмадан чыккан Левшин Алексей Ираклиевичтин «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» аттуу китебиндеги картада кыргыз жерлери көрсөтүлгөн(!), тарыхы, салты, тамак-ашы, кол-өнөрчүлүгү, куралдары, ишеними, чарбачылыгы кенен баяндалган.

XIX кылымдын белгилүү тарыхчысы, чыгыш изилдөөчү Григорьев Василий Васильевич (1816-1881-жж.) «О скифском народе Саках» деген 1863-ж. басмадан чыккан китебинде кыргыз жана кыргыздын байыркы доору жөнүндө көп маалымат берет. «… киргизки едва ли не превосходят всех других азиаток в умении валять кошмы и вышивать золотом…» (45-бет), «Стараясь выяснить быт и степень культурности Саков, мы, несколько раз, для наглядности дела, указывали на параллельные явления в быту нынешних обитателей тех степей, которые занимали некогда Саки –в быту Киргизов» (56-бет) ж.б.

Бул эмгекте Будда Сак элинен чыкканы, ал болгону Сак элинин ишенимин жайылтканы, кыргыз Сак элинин урпагы, Арий деп аталганы ж.б. көптөгөн табылгыс маалыматтар келтирилет.

«Саки эти имели на головах высокие и острые кверху калпаки, носили штаны, вооружены были луками, кинжалами и особого рода топорами» .

«Означенное место Магабараты указывает на саков, как на обитателей страны по восточным скатам Памира или южным Тянь-Шаня, т.е. на западную или северную часть восточногоТуркестана».

«… древние обиталища народа Саков занимали горное пространство около озера Иссык-Куля и равнины по р.Или и верховьям р.Чуя. Сверх того, небольшие части саков сидели ещё внынешней Алайской степи на Памире …» .

«Саки вооружены были, по Геродоту, между прочим, особого вида топорами, носившими техническое название сагар. Топоры эти, весьма вероятно, были того же самого вида как ай балта у нынешных Киргизов, т.е. маленький топорик на тонкой и длинной рукоятке ...» .

«Что касается, наконец, до тех частей этого народа (саках), которые жили по долине р. Или и, может быть, ещё далее на север, то полагает Клапрот, смешались они впоследствии с Племенем тюркским и из смеси этой образовался народ, известный под именем Киргизов, у которых голубые или зеленые глаза и рыжие волосы встречаются весьма нередко» .

«Мы и сами не настаиваем, впрочем, на принадлежность саков к Славянскому Племени: для нас важно лишь то, что были они Арийцами и что 32 Григорьев В.В., О скифском народе Саках, Москва, 1863г., 3-бет. 33 Ушул эле китептин, 32-бети 34 Ушул эле китептин 33-бети. 35 Ушул эле китептин 65-бети 29 цивилизация кочевых Арийцев Средней Азии до Р.Х. вовсе не находилась на такой низкой ступени развития, как это привыкли представлять себе западно-европейские ученые» .

«Таким образом, историки классической древности сообщают о Саках лишь те или другие черты редкой чистоты и высоты душевной, и ни у одного из них не встречаем об этом народе ничего такого, что могло бы быть обращено ему в укоризну….» .

«Приобретение уважения между своими и теперь у Киргизов первый стимул их действий, а чувство стыда перед своими – могущественнейший рычаг, остановливающий страсти. Об этих чертах киргизского характера едва ли упоминается в каких-либо сочинениях о Киргизах; тем не менее черты эти хорошо известны всем, имевшим случай близко ознакомиться с этим народом .

«… Иными словами, Сака было, по Риттеру не народное имя как, например Персы, Эллины, Римляне, а употреблявшееся в таком смысле, как выражения Христиане, Магометане, Конфуцианцы. Так думал Риттер потому, что предполагал у скифских народов… существование особой, всем им общей религии, враждебной той, которую исповедали народы Ирана. Этой религией Скифов был, по мнению его, первобытный буддизм, как Сака, Сакья служило туземным именем Будды, то народы, следовавшие его учению и туземным именем Будды, то народы, следовавшие его учению и назывались у персов «Саками», «Сакейцами» (подобно тому, как ныне такие же народы зовутся буддистами).

Сущность этой религии, сколько можно судить по дошедшим до нас греческим о ней отголоскам, заключалась, прежде всего в развитии ею у последователей её чувства Справедливости .

Благочестие, справедливость к животным и общность имущества – эти три особенности и составляют сущность древнего буддизма.

Приходится разделять мысль, что у некоторых скифских народов действительно существовало какое-то особое вероучение, имевшее благодетельное влияние на смягчение их нравов. …учение, проповеданное Сиддхартой (Шакъя-муни) в Раджагрихе, т.е. буддизм, было не личным его изобретением, а учением, господствовавшим уже издавна между Саками, к которым принадлежал он по происхождению, учением, которое он только распространил в Индии …, который, покуда, за неимением точнейших об нём сведений, назовём, пожалуй «Доисторическим буддизмом». На существование этого буддизма … имеется уже значительное число указаний, но никем ещё не сведены они вместе и не выяснены. Когда это будет сделано кем-либо, совершенно новый свет озарит древнее население Европы» .

Сөз кыргыздардын байыркы ишеними – Теңирчилик жөнүндө болуп турат. «Кумурсканы аттап өт – сообуна каласың», «Иттин ээси болсо, бөрүнүн Теңири бар», «Жер-сууга кесир мамиле кылсаң, Теңир кырсыктап коёт», «Арам жукпайт», «Теңир теңдикти жалгайт» ж.б. буга далил.

XIX кылымда атактуу чыгыш таануучу Аристов Николай Александрович (1847-?-ж.) «Усуни и кыргызы или Каракыргызы» аттуу эмгегинде 372 тарыхый жазма булактардын тизмесин келтирип, Сак, Усун, Енисей жана Тянь-Шань кыргыздар бир эл болгону жөнүндө далай талашсыз далил келтирет .

X-XIII кылымдарда перс жана араб тилинде жазылган эмгектерден, XIV-XVI кылымдарда перс тилинде жазылган китептерден кыргыз жөнүндө берилген маалыматтар өзүнчө көлөмдүү китеп болуп чыгарылган .

Албетте, Манасты, кыргыз санжырасын, тилин, салтын, каадасын жакшы билген кыргыз бул эмгектерди толук изилдеп чыкса кыргыздын улуу тарыхы дароо эле тастыкталып чыгат эле.

Кытайдын тарыхый булактарында тилинин тыбыштык өзгөчөлүгүнө байланыштуу көп бурмалоолор орун алган экен. Бэ-гу, гэ-шу деп, Бугу, кушчу элин жазышыптыр. XIX кылымда орус падышачылыгынын архивинде Ормондун Үмөтаалы уулу Үмбөт-галия деп жазылыптыр (кат которуп жазгандар негизинен татар улутунан болчу экен ал убакта).